O Patronie
JAN WALERY JĘDRZEJEWICZ (14 IV 1835 Warszawa – 19 XII 1887 Płońsk), astronom, lekarz. Syn Jana, adwokata, i Ewy Konarzewskiej.
Jan Walery Jędrzejewicz
Po ukończeniu w 1852 roku warszawskiego gimnazjum realnego rozpoczął studia na Wydziale Architektury Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Porzucił je jednak i ostatecznie w latach 1856–1861 studiował medycynę na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Moskiewskiego (utrzymując się z korepetycji i lekcji muzyki). Po studiach odbył podróż naukową po Europie, a po powrocie otworzył w 1862 roku praktykę lekarską w Płońsku. Stopniowo gromadził instrumentarium astronomiczne i meteorologiczne. W latach 1872–1875 uruchomił w Płońsku prywatne obserwatorium astronomiczne, którego głównym instrumentem był zakupiony u Steinheila ewkatoriał z obiektywem o średnicy 162 mm, oraz stację meteorologiczną. W 1883 roku uzupełnił wyposażenie obserwatorium refraktorem Cooke’a o średnicy 140 mm.
Obserwatorium Jana Jędrzejewicza w Płońsku
Najważniejszym wkładem w astronomię są jego obserwacje gwiazd podwójnych, prowadzone od 17 VI 1876 do 4 XI 1887 roku; ich wyniki weszły w skład A General Catalogue of Double Stars Within 121° of the North Pole S. W. Burnhama (Carnegie Institution of Washington, 1906). Rezultaty swoich spostrzeżeń publikował w „Astronomische Nachrichten”, a w „Vierteljahrschrift der Astronomischen Gesellschaft” umieszczał regularnie sprawozdzania z działalności obserwatorium. Opracowywał również i publikował gromadzone przez siebie dane meteorologiczne za lata 1875–1887, poszukując związków między warunkami pogodowymi i pojawianiem się niektórych chorób. Był jednym z najwybitniejszych popularyzatorów nauki swoich czasów: dał wiele odczytów publicznych, umieszczał artykuły w prasie (m.in. „Korespondent Płocki”, „Przyroda i Przemysł”, „Wędrowiec”, „Wszechświat”). W 1886 roku nakładem Kasy im. Józefa Mianowskiego ukazała się jego Kosmografia, uznawana za najlepszy polski podręcznik astronomii przełomu XIX/XX wieku. Jej drugie wydanie opublikowano w 1907, a wydanie trzecie, reprintowe – w 1980 roku.
Wnętrze kopuły obrotowej obserwatoriu, astronomicznego dra J. W. Jędrzejewicza
Zmarł na tyfus, wypełniając obowiązki lekarza. Wspominając go w 1893 roku w „Kurierze Codziennym”, Bolesław Prus pisał: „Jędrzejewicz nie robił odkryć zdumiewających, bo na to dziś nie wystarczy zapał do nauki ani nawet geniusz, lecz potrzebne są jeszcze pieniądze. Robił jednak badania samodzielne, którymi czcigodne nazwisko zapisał w rocznikach astronomicznych”.
Po śmierci Jędrzejewicza jego obserwatorium, należące do najlepiej wyposażonych na ziemiach polskich, staraniem uczonych warszawskich zostało w 1898 przeniesione do Warszawy i ulokowane na terenie Szkoły Technicznej Wawelberga i Rotwanda. Obserwatorium nadano im. Jana Jędrzejewicza.
Rok 2013 przyniesie pierwszą edycję Nagrody im. Jana Walerego Jędrzejewicza za najlepszą książkę poświęconą historii nauki i techniki, ufundowanej przez Miasto Płońsk we współpracy z Komitetem Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk i Kasą im. Józefa Mianowskiego – Fundacją Popierania Nauk. Wysokość corocznej Nagrody wynosi 10 000 zł netto.
Jarosław Włodarczyk