STANISŁAW MICHALSKI –
ANIMATOR KASY IMIENIA JÓZEFA MIANOWSKIEGO
Kasa Mianowskiego („Kasa Pomocy dla osób pracujących na polu naukowem im. dra med.
Józefa Mianowskiego”) powstała 12 lipca 1881 roku z inicjatywy wychowanków
zlikwidowanej w 1869 roku (w efekcie represji po Powstaniu Styczniowym) warszawskiej
Szkoły Głównej. Początkowo planowano utworzenie Towarzystwa popierania nauki polskiej,
lecz nie spotkało się to z aprobatą władz rosyjskich. Intencją władz było utrwalenie
ograniczonego charakteru instytucji. Z tego powodu – w celu uzyskania zgody na rejestrację –
nadano nowej organizacji status Kasy samopomocowej. W statucie (ustawie) Kasy z 12 lipca
udało się przeforsować postulat udzielania wsparcia wszystkim osobom „pracującym na polu
naukowem”. Stwierdzono: „Zadaniem Kasy może być również udzielanie takim osobom
środków, lub też pożyczek na cele naukowe”. Zarząd nad jej pracami spełniał Komitet.
Patronem Kasy był lekarz i działacz społeczny – w latach 1862-1869 rektor Szkoły Głównej –
Józef Mianowski (1804-1879).
W pierwszych latach po Powstaniu Styczniowym Kasa pełniła wyjątkową rolę ze względu
na brak innych polskich instytucji naukowych w zaborze rosyjskim. Jej rosnące znaczenie
dostrzegały władze rosyjskie, dlatego Kasę dotykały represyjne ograniczenia. Środowisku
dawnej Szkoły Głównej zabroniono kierowania wsparcia na rzecz Polaków z zaborów
austriackiego i pruskiego. Wsparciem nie mogli być też objęci Polacy, którzy ze względów
politycznych byli zmuszeni do wyemigrowania z Imperium Romanowów. Do tego – zdaniem
Zygmunta Szweykowskiego – powołana w 1881 roku instytucja w dziedzinie naukowej
„pozbawiona została zupełnie inicjatywy, skazana była na bierność i uzależniona od stopnia
żywotności naukowej społeczeństwa. W zakresie zaś finansowym, pozwolono wprawdzie
Komitetowi na wynajdywanie środków, jednak to pozwolenie okazało się bardzo
problematyczne i ograniczyło się właściwie tylko do teorji”.
Poszerzenie działalności na rzecz popierania poszczególnych uczonych oraz instytucji
stanowiło zasługę znanego działacza oświatowego – Stanisława Michalskiego (1865-1949).
Przeciwności losu sprawiły, że Michalski ukończył jedynie Instytut Technologiczny w
Moskwie, zostając w 1887 roku inżynierem. Nie zaspokajało to jego ambicji. Odczuwał
motywację do dalszej pracy i rozwijania zainteresowań na polu oświaty i nauki. Michalski był
pomysłodawcą „Poradnika dla samouków” oraz inicjatorem wielu innych akcji oświatowych
sprzyjających rozwojowi polskiej nauki i kultury w trudnych realiach zaborów. W realiach I
wojny światowej rozwinął prace jako kierownik nowo utworzonego Działu Naukowego Kasy
Mianowskiego. Na tym stanowisku pośredniczył między jej Komitetem a wspieranymi
indywidualnościami i instytucjami. Rozwój Kasy powodował szybką ewolucję roli
Michalskiego – od pośrednika do głównego animatora instytucji, której patronował Józef
Mianowski.
Jeszcze w trakcie Wielkiej Wojny Michalski podejmował działania mające na celu
rozwinięcie przez Kasę Mianowskiego inicjatywy w dziedzinie organizacji nauki wśród
polskiego społeczeństwa, czemu sprzyjały koncesjonowane swobody doby okupacji
niemieckiej. W 1916 roku Michalski doprowadził do rozważenia przez Komitet Kasy reformy
wewnątrzorganizacyjnej. Przedstawił memoriał, w którym zaprezentował autorski program
reformy. W memoriale tym Michalski uznał, że „obok inicjatywy, płynącej ku Kasie z
zewnątrz, Komitet sam stał się świadomym inicjatorem i organizatorem inicjatywy w
planowem rozwijaniu działalności instytucji, stosując się do potrzeb naukowych Polski”.
Wyrażał pragnienie rozwinięcia aktywności, ukierunkowanej na dotarcie do jak najszerszego
kręgu społeczeństwa. Z inicjatywy Michalskiego Kasa wystosowywała – w formie
kwestionariuszy – pytania do uczonych w sprawie potrzeb rozmaitych dziedzin nauki. Na
podstawie nadesłanych odpowiedzi wyciągała wnioski dotyczące dalszej działalności.
W 1918 roku przy Kasie Mianowskiego powołano rocznik „Nauka Polska. Jej Potrzeby,
Organizacja i Rozwój”. Jego inspiratorem i redaktorem był Stanisław Michalski. „Nauka
Polska” stała się czasopismem, które nie tylko informowało o potrzebach nauki, ale też
kształtowało naukoznawstwo. W efekcie Kasa Mianowskiego patronowała formowaniu
pierwszych zrębów tej dyscypliny – określanej też mianem „nauki o nauce”, która na polskim
gruncie miała wyjątkowy charakter, niepowielający zachodnich wzorców. Michalski wezwał
do organizacji zjazdu „poświęconego sprawom organizacji nauki i zagadnieniom społeczno-
naukowym wogóle”. W kwietniu 1920 roku odbył się w Warszawie I Zjazd Naukowy,
którego był głównym organizatorem z ramienia Kasy. Podobnie znaczna ilość spraw
organizacyjnych spoczęła na Michalskim siedem lat później – przy okazji przygotowań do II
Zjazdu Naukowego (2-3 IV 1927), odbytego również pod patronatem Kasy. Korzyścią
wynikającą ze zjazdów naukowych było zainaugurowanie przez środowisko badawcze debaty
niezawężonej do poszczególnych dyscyplin. Podjęto dyskusję obejmującą całościowo
problematykę naukową.
Starania Stanisława Michalskiego doprowadziły do wypracowania w 1920 roku Statutu
Kasy, zatwierdzonego przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego. Kasa, która w okresie II Rzeczypospolitej działała
jako Instytut Popierania Nauki, formalnie objęła całe terytorium państwa – nie była
ograniczona do obszaru dawnego Królestwa Polskiego. Uzyskała osobowość prawną, co
oznaczało możliwość przyjmowania darowizn i zapisów, a także dokonywania zakupów oraz
sprzedaży majątku ruchomego i nieruchomego. Było to istotne ze względu na utratę wpływów
z pola naftowego w Surachanach, znacjonalizowanego przez bolszewików. Nowy statut
ustanawiał Radę Naukową Kasy Mianowskiego, w której zasiadły osoby delegowane przez
instytucje nauki oraz popierające naukę. Rada sprawowała ogólny nadzór nad Kasą. W
dalszym ciągu władzę sprawował Komitet Kasy, chociaż jego wybór zależał od Rady.
Do kompetencji kierowanego przez Stanisława Michalskiego Działu Naukowego zaliczono
opracowywanie materiałów w sprawie rozwoju nauki w Polsce, które następnie
przekazywano Komitetowi Kasy i Radzie Naukowej. Dział Naukowy miał także
przygotowywać wnioski w tej sprawie. W okresie poprzedzającym wybicie się na
niepodległość i wypracowanie nowego statutu, Kasa prowadziła przede wszystkim
działalność wydawniczą. Nie uległo to zmianie w nowych warunkach. Przeciwnie, nastąpiło
poszerzenie tych działań. Animator Kasy Mianowskiego rozwinął jednak także inną dziedzinę
prac instytucji. Za konieczne uznawał odwołanie się przez Kasę do ofiarności publicznej.
Jego celem było stworzenie z Kasy Mianowskiego instytucji społecznej – harmonizującej
organizację nauki. Michalski pragnął, by Kasa przekazywała społeczeństwu wiadomości o
położeniu oraz potrzebach polskiej nauki. Temu celowi służyć miały projektowane przez
Michalskiego zjazdy naukowe.
Zasługą Michalskiego było animowanie Kasy w warunkach narastających trudności
gospodarczych państwa polskiego. Kryzys odbił się na Kasie w postaci dewaluacji papierów
wartościowych, w jakich lokowała kapitały. Próbą walki z trudną sytuacją były podejmowane
przez Kasę operacje giełdowe oraz korekta dotychczasowej deficytowej polityki
wydawniczej. Nastąpiło objęcie przez Kasę bezpośredniej kontroli nad obrotem
wydawnictwami. Obrana linia postępowania jedynie w niewielkim stopniu ustabilizowała
finanse instytucji. Brakowało przedwojennych dochodów, a trudności państwa sprawiały, że
nie można było liczyć na realne wsparcie.
Michalski podjął się uzyskania subwencji od Ministerstwa Wyznań Religijnych i
Oświecenia Publicznego, ale w związku z trudnościami gospodarczymi, ograniczony
charakter tej pomocy nie mógł zaspokoić potrzeb Kasy. Z tego powodu podtrzymał inicjatywę
społecznego popierania nauki. Z jego inspiracji upowszechniano w prasie apele o wspieranie
przez społeczeństwo datkami prac Kasy Mianowskiego. Michalski inspirował też wybitnych
uczonych do agitowania w społeczeństwie na rzecz uzyskania dodatkowych środków.
Kierownik Działu Naukowego podjął współpracę z wiceprezydentem Warszawy –
historykiem Arturem Śliwińskim (1877-1953). W rezultacie inicjatywa społecznego
popierania nauki w 1921 roku została wsparta środkami budżetowymi, płynącymi od
niektórych sejmików i magistratów. Były to środki rezerwowane każdego roku przez te ciała
samorządowe, które następnie przekazywano Kasie oraz innym instytucjom dbającym o
zaspokajanie potrzeb nauki. W liście z 23 maja 1923 roku do rektora Uniwersytetu
Jagiellońskiego – Jana Rozwadowskiego, Michalski stwierdził: „rozwijam propagandę na
rzecz Kasy Mianowskiego jako centralnej instytucji na całą Polskę do popierania nauki,
bezkonkurencyjnej – gdyż zbiera nie dla siebie, lecz do rozdawania innym instytucjom czy
wydawnictwom”. Michalski uzyskał nawet przychylności prezydenta RP – Stanisława
Wojciechowskiego (1869-1953). Pod wpływem sugestii kierownika Działu Naukowego
Prezydent zdecydował o skierowaniu listu do 100 postaci, które mogłyby potencjalnie
udzielić poparcia Kasie Mianowskiego. W poszukiwaniu wsparcia autorytetów szczególnego
znaczenia nabrała współpraca z pisarzem i publicystą – Stefanem Żeromskim (1864-1925). Z
inicjatywy Michalskiego, autor „Przedwiośnia” przygotował esej „Sprawa Kasy im.
Mianowskiego”, który po raz pierwszy ukazał się w Warszawie w 1924 roku. Tekst tego eseju
do wybuchu II wojny światowej był przywoływany w prasie oraz w postaci kilkukrotnie
wznawianych osobnych broszur. Żeromski wyrażał niezadowolenie z powodu braku
wzmożonej ofiarności na cele społeczne, oświatowe, naukowe, kulturalne i artystyczne. Na
poglądy Żeromskiego zawarte w broszurze w dużej mierze wywarł wpływ Michalski.
Podejmowane zabiegi przynosiły korzystne rezultaty – mająca ograniczone możliwości
działania Kasa spotykała się ze zwiększonym wsparciem sfer naukowych, nauczycielskich
prawników, urzędników i harcerzy. Wsparcie na rzecz Kasy płynęło również od kręgów
robotniczych oraz młodzieży szkolnej i studentów. O poparciu od młodzieży akademickiej
świadczyło utworzenie Kół przyjaciół Kasy im. Mianowskiego w Warszawie i Krakowie.
Zasługi Michalskiego obrazuje sprawozdanie instytucji z 1924 roku, w którym stwierdzono:
„Rząd w dalszym ciągu otaczał swą opieką potrzeby Kasy, niosąc jej ulgę w stratach
doznanych przez zatamowanie dochodów z dawnych, przedwojennych źródeł. Równolegle
wzmogło się współdziałanie z Kasą szerokich kół społeczeństwa, znajdujące swój wyraz we
wzroście liczby członków popierających oraz ofiarodawców, a śród nich osób fundujących
wydanie poszczególnych arkuszy dzieł naukowych”. Korzystny wpływ akcji Michalskiego
dla Kasy uwidaczniają dane statystyczne. Zwiększała się liczba jej członków – w 1924 roku
do wysokości 2000. Wzrostowi uległa też liczba ofiarodawców, do których zaliczali się
fundatorzy wydający przynajmniej niektóre arkusze dzieł naukowych.
Kasa Mianowskiego miała problem z znalezieniem odpowiedniego miejsca na siedzibę, co
było równoznaczne z brakiem własnej księgarni. Brak siedziby uniemożliwiał zarządzanie
wydawnictwami rozmaitych zrzeszeń i instytucji naukowych. W sprawozdaniu Kasy z 1926
roku znajduje się informacja o objęciu przez tę instytucję w posiadanie „lokalów” w Pałacu
Staszica, co stanowiło zasługę zabiegów Michalskiego. Instytucja uzyskała duże lokum oraz
odrębne miejsce przeznaczone na zbieranie wydawnictw. W Pałacu Staszica umieszczono
bibliotekę i księgarnię Kasy, była to również siedziba części z instytucji afiliowanych przy
instytucji.
Od połowy lat 20-tych XX wieku blisko połowa finansów Kasy Mianowskiego, to środki
rządowe. Ich pozyskiwanie ułatwiał status Michalskiego w Ministerstwie WRiOP. W 1918
roku został kierownikiem Wydziału Nauki, a następnie dyrektorem Departamentu Nauki i
Szkół Wyższych. Sposób animowania działalności Kasy przez Stanisława Michalskiego uległ
modyfikacji od 1928 roku. W roku tym przestał być dyrektorem Departamentu. Wiązało się to
z objęciem nowej funkcji – dyrektora Funduszu Kultury Narodowej. Instytucję tę utworzono
przy Prezydium Rady Ministrów w konsekwencji zabiegów Michalskiego – popartych przez
Józefa Piłsudskiego i prezydenta Ignacego Mościckiego. W rezultacie powstania Funduszu
Michalski zyskał kolejny środek w działaniach popierających Kasę. Fundusz prowadził
szeroko zakrojoną akcję przyznawania zasiłków i stypendiów wyróżniającym się
indywidualnościom i instytucjom. Największe wsparcie FKN płynęło na potrzeby prac Kasy
Mianowskiego.
W 1928 roku Michalski doprowadził do utworzenia przy Kasie Mianowskiego Koła
Naukoznawczego, mającego na celu, tak jak „Nauka Polska”, kształtowanie podstaw
naukoznawstwa. Najważniejszym celem Koła było podejmowanie rozważań nad zasadami
tworzenia naukoznawstwa. Animując Kasę Mianowskiego przyczyniał się Michalski więc nie
tylko do powstania, ale i dalszego rozwoju naukoznawstwa. Szczególne zasługi na tym polu
położyli, będący z nim w dobrych relacjach, Maria i Stanisław Ossowscy. Michalski pragnął
utworzenia z Koła Naukoznawczego i Działu Naukowego Kasy Instytutu Naukoznawczego.
Tej idei służyło wydawanie od 1936 roku kolejnego rocznika naukoznawczego, który działał
przy Kasie Mianowskiego. Rocznikiem tym był „Organon”. Od „Nauki Polskiej” różniło
„Organon” ukierunkowanie na zagranicznych odbiorców. Za punkt wyjścia inicjowanego
Instytutu Naukoznawczego przyjęto funkcjonujący w obrębie Działu Naukowego Kasy
ośrodek dokumentacji, posiadający archiwum zbierające statuty oraz sprawozdania krajowych
i zagranicznych instytucji naukowych. Znajdowały się tam także czasopisma i książki, które
analizowały kwestie naukoznawcze oraz rozmaite informacje o polskim i zagranicznym ruchu
naukowym. W 1938 roku, pod kierunkiem Michalskiego, Dział Naukowy Kasy
współpracował z 33 zagranicznymi instytucjami organizującymi i popierającymi naukę.
Współpracował również z licznymi redakcjami polskich i zagranicznych czasopism
naukowych. Kontakty te polegały na wymianie wydawnictw między Działem Naukowym a
tymi instytucjami. Zasługi Michalskiego w dziedzinie rozwoju naukoznawstwa są
niepodważalne – niezależnie od niezrealizowania idei powołania Instytutu Naukoznawczego.
Kolejnym sposobem animacyjnych działań Stanisława Michalskiego były inicjowane przez
niego spotkania niewielkich, lecz opiniotwórczych grup środowiska badawczego. Niektóre z
tych spotkań odbywały się w mieszczącym się w Mlądzu koło Warszawy Domu Kasy
Mianowskiego. Dom ten pełnił funkcję ośrodka wypoczynkowego uczonych oraz stanowił
miejsce refleksji nad problematyką naukową i kulturalną. Stąd wzięło się jego potoczne
określenie – „Mądralin”. Raz na tydzień (w piątki) Michalski inicjował też we własnym domu
spotkania, w których uczestniczył krąg jego znajomych ze świata nauki i kultury. Celem tej
inicjatywy było zawiązanie kontaktów ludzi nauki i kultury ze zdolniejszą młodzieżą – także
zapraszaną na piątkowe zebrania. Była to więc inicjatywa Michalskiego adresowana przede
wszystkich do młodzieży, której uczestnictwa w spotkaniach ułatwiały kształtowanie
zainteresowań. Pozwalało to władzom Kasy na bliższy kontakt nie tylko z uczonymi
otrzymującymi wsparcie, ale i z potencjalnymi przyszłymi badaczami.
Większość II wojny światowej Stanisław Michalski przeżył w Warszawie – w okresie
Powstania Warszawskiego trafił do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Po II
wojnie światowej był zwalczany przez komunistów – podobnie jak Kasa Mianowskiego.
Funkcję kierownika Działu Naukowego Kasy pełnił do 1948 roku. Zmarł w wieku 84 lat – 30
grudnia 1949 roku w Krakowie. Z tej okazji, 4 stycznia 1950 roku, Komitet Kasy
Mianowskiego spotkał się na uroczystym posiedzeniu. Zdecydowano o tymczasowym
pokryciu wszystkich wydatków związanych z pogrzebem. Michalski został pochowany w
Warszawie 10 stycznia 1950 roku na Cmentarzu Powązkowskim.
Rola Michalskiego w Kasie wykraczała daleko poza kompetencje wynikające z
zajmowanego stanowiska – kierownika Działu Naukowego. Nie zabiegał jednak o wyższe
stanowisko w hierarchii Kasy, wynikało to z jego wrodzonej skromności i poczucia misji.
Dorobek Kasy próbowały zniszczyć komunistyczne władze po II wojnie światowej. Michalski
przewidywał, że po jej zakończeniu Kasa dalej będzie „społecznym ministerstwem nauki”.
Tak się nie stało, komunistyczne władze doprowadziły do jej zlikwidowania – razem z
Towarzystwem Naukowym Warszawskim – 31 grudnia 1952 roku. Już bez niego pamięć i
tradycja działalności Kasy Mianowskiego przetrwały, czego dowodzi reaktywacja tej
instytucji w 1991 roku. Można to uznać za jedną z zasług wieloletniej działalności animatora
Kasy – Stanisława Michalskiego.
Mateusz Hübner
Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów PAN
Bibliografia
- Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Prezydium Rady Ministrów w Warszawie,
sygn. 99-27. - Hübner M., Fundusz Kultury Narodowej. Zamysł i realizacja, Warszawa 2022.
- Hübner P., Organizator [w:] „Forum Akademickie” 2016 , nr 07-08
(https://prenumeruj.forumakademickie.pl/fa/2016/07-08/organizator/) - Kasa imienia Mianowskiego – Instytut Popierania Nauki. Dzieje, zadania,
organizacja 1881-1929, Warszawa 1930. - Kasa Mianowskiego 1881-2011, red. L. Zasztowt, Warszawa 2011.
- „Nauka Polska – Jej Potrzeby, Organizacja i Rozwój” 1918, 1920, 1932
- Piskurewicz J., W służbie nauki i oświaty. Stanisław Michalski (1865-1949),
Warszawa 1993. - Sprawozdanie Stenograficzne z 78 Posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dnia 26
lipca 1919 r. - Sprawozdanie Stenograficzne z 78 Posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dnia 26
lipca 1919 r. - Sprawozdanie XLI z działalności [Kasy im. Mianowskiego] za rok 1922, Warszawa
1923. - Sprawozdanie XLII za rok 1923 z działalności Kasy Mianowskiego, Instytutu
Popierania Nauki, Warszawa 1924. - Sprawozdanie XLIII za rok 1924 z działalności Kasy Mianowskiego, Instytutu
Popierania Nauki, Warszawa 1925. - Sprawozdanie XLV z działalności Kasy im. J. Mianowskiego, Instytutu Popierania
Nauki, Warszawa 1927. - Sprawozdanie z Działu Naukowego Biura Kasy Mianowskiego (odczytane na I
posiedzeniu Rady Naukowej Kasy im. Mianowskiego w dniu 5 czerwca 1920 r.),
„Nauka Polska” 1920, t. III. - Stanisława Michalskiego autobiografia i działalność oświatowa, oprac. H.
Radlińska, I. Lepalczyk, Wrocław 1967. - Szweykowski Z., „Zarys historji Kasy im. Mianowskiego”, „Nauka Polska” 1932,
t. XV. - Wrona G., „Nauka Polska, Jej Potrzeby, Organizacja i Rozwój (1918-1939)”,
pierwsze polskie czasopismo naukoznawcze, „Rocznik Historii Prasy Polskiej”
2004, t. VII, z. 2 (14). - Żeromski S., Sprawa Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1925.
